Sahip olduğumuz vakit asla bizim için kâfi olmuyor. Daha süratli yahut daha yavaş akmasını istesek de şimdide yaşamak zorunda kalıyoruz. Büyük felsefi sorular kelam konusu olduğunda, vakit kavramı ve geçmiş, artık ve gelecek üzere ilgili fikirler en ilgi çekenler ortasında yer alıyor. Gelecek vaktin belli olup olmaması, “şimdi” kavramının ne manaya geldiği ve geçmişin nitekim var olup olmadığı bu alandaki farklı soruların kimileri olarak öne çıkıyor.
En temel soru: Vakit nedir?
Fizik açısından bakıldığında da vakit kavramı birebir düzeyde zorluklara sahip fakat buradaki sebepler çok daha farklı. Vakit çabucak hemen her yerde kullanılır, lakin fizikte neden belli bir istikameti olduğu açık değildir. Vakit, olayların şimdiki vakit aracılığıyla geçmişten geleceğe ilerlemesidir. Uzayın üç boyutuyla birlikte evrenimizdeki dördüncü boyut olarak uzay-zaman sürekliliğini oluşturur.
Uzay – vakit sürekliliği, varlığımızın dokusunu açıklamaya yardımcı olan teorik bir yapıdır. Bu dört boyutlu yapının üçü, alışkın olduğumuz ve nispi olarak çarçabuk tanımlayabildiğimiz uzunluk, genişlik, yükseklik (veya yukarı/aşağı, sol/sağ ve ileri/geri) tabirlerinden oluşurken, dördüncüsü vakittir.
Albert Einstein, özel ve genel görelilik teorilerini geliştirerek, ışık süratiyle ilgili olarak fizik maddelerini inceledi ve nihayetinde hiçbir şeyin boşlukta ışık suratından daha süratli hareket edemeyeceğini öne sürdü. Einstein’a nazaran uzay ve vakit farklı ve ilgisiz olgular değildi, tek bir süreklilik içinde iç içe geçmişti: Uzay – vakit sürekliliği. Güç içeren hiçbir şey vaktin dışında yer almıyordu.
Zamanı, ileri olarak düşündüğümüz çok özel bir istikamette ilerleyen, kaçınılmaz olarak geçen bir şey olarak deneyimliyoruz. Pek çok fizik kanununun vaktin ileri mi yoksa geri mi aktığı konusunda bir tercihi yok üzere görünüyor, bu yüzden bilim insanları yalnızca tek taraflı çalışıyor üzere görünen bu fizik kanunları için bir açıklama arıyorlar. Bunlardan en ünlüsü termodinamiğin ikinci maddesidir.
Termodinamiğin ikinci yasası
Bu yasaya nazaran, bizim cihanımız üzere gelişmeye bırakılmış izole bir sistemde, entropi (fiziksel sistemlerin rastgelelikte artış yaşadığı, nizamdan düzensizliğe geçtiği fikri) her vakit artar. Böylelikle entropiye bakarak geçmişi gelecekten ayırt edebiliriz. Bu, bilim insanlarının vaktin ilerlediğini “zamanın oku” ismi ile açıklama yollarından biridir: Bir sistem ne kadar sistemsiz olursa, tertibi o kadar az geri kazanabilir ve vaktin oku o kadar güçlü olur.
Ama vakit farklı geçebilir. Einstein’ın göreliliği, yerçekiminin sadece objeleri çeken görünmez bir kuvvet değil, uzay – vakitte bir bükülme olduğunu, bir obje ne kadar büyükse, etrafındaki uzay – vakti o kadar çok büktüğünü öneriyor. Bu nedenle, yerçekimi ve ivme vaktin seyahat formunu değiştirebileceğinden ötürü, vakit her yerde sabit değildir. Bu, en açık biçimde, yerçekimi sayesinde saati 4,5 milyar yıldır yavaşlatan, yüzeyden yaklaşık 2,5 kat daha genç olan Dünya’nın çekirdeğinde görülebilir.
Geçmiş gerçek mi?
Einstein’ın özel göreliliğini kullanmak, vakitle ilgili diğer bir soruyu yanıtlamaya da yardımcı oluyor: Geçmiş gerçek mi? Yalnızca şimdide yaşıyorsak ve geçmiş bizim için ulaşılmazsa, geçmişin gerçek olduğunu nasıl söyleyebiliriz? Einstein’ın ünlü teorisinin “şimdi” kavramı için yanıtı bulunuyor. Yukarıda bahsedildiği üzere, vakit farklı ortamlarda farklı hareket ettiğinden ötürü “şimdi” kavramı gözlemciye bağlıdır.
“Şimdi” kavramı nerede olduğunuza, nereye gittiğinize ve oraya ne kadar süratli ulaştığınıza bağlıdır. Bir gözlemci için birebir anda gerçekleşen iki olay, öteki bir gözlemci için farklı vakitlerde gerçekleşebilir. Yani bir kişi için artık görünen şey, bir diğeri için geçmiştir. Geçmiş hala orada ve bizim için erişilemezdir fakat epey gerçektir.
Gelecek evvelce mi yazıldı?
Geleceğin evvelden yazılmış olup olmadığı sorusu ise çağlardır insanların aklını kurcalayan bir soru. Dünya’daki tüm insanlık, buna baht, yazgı yahut özgür irade üzere pek çok farklı kavramlarla cevap veriyor. Görelilik, değişmez bir geçmişin varlığını tanımlamış ve makul bir artık olduğu fikrine meydan okumuştur. Bu durumda nasıl bir gelecek olabilir? Artık, geçmiş ve gelecek bir ortada var olmalıdır. Bu, Einstein’ın görelilik kuramında düşündüğü “blok evren“dir. Geçmiş, artık ve gelecek, bir ortada var olan gerçekliğin anlık imajları üzere yalnızca vakit dilimleridir.
Ancak herkes bu determinist cihan görüşünden şad değil. Örneğin kuantum mekaniği, Einstein’ın söylediklerinin bilakis çok belirleyici değildir. Lakin blok cihan fikrinin evvelden belirlenmiş bir geleceği olması gerekmez. Fizikçi George Ellis, aslında Einstein’ın blok kozmosu koruyan, fakat onu geleceğe genişletmeyen fikrinin düzgün bir formülünü buldu: “Şimdi” öznel olsa da, üniversal bir artık vardır, geleceğin sonu (zamanın lokal okundan farklı olabilir) vakit istikametinde genişlemeye devam eder.
Şu anda vakit hakkında kimi karşılıklarımız olsa da, bu yanıtların tamamının kesin yahut mutlu edici olduğunu söyleyemeyiz. Hala bu boyutu tam olarak anlayabilmiş değiliz ve kesin bir karşılığa ulaşıp ulaşamayacağımızı lakin vakit gösterecek…
